Bir kopek baliği aç halde akvaryuma konulur. Avlayacağı bir şeyler aramaktadır. Sonra akvaryuma küçük bir balık konur. Köpekbalığı küçük baliği yemek için hemen harekete geçer. Çünkü açtır(motivasyon), küçük baliği yiyebileceğine inanmaktadır(özgüven) ve küçük baliği yemenin kendi ellerinde(kontrol) olduğunu düşünmektedir.
Küçük baliği yemek için ilk saldırısında kafasını ne olduğunu algılayamadığı sert bir şeye çarparak sok geçirir. Çünkü bilim adamları küçük balık ile köpekbalığının arasına cam bir bölme yerleştirerek onları ayırmışlardır! Köpekbalığı ‘balık aklıyla’ düşündüğünden cami görememekte ama kafasını çarptığında cami algılamaktadır.
Sonra bir daha dener, yine kafasını çarpar. Bir daha dener, tekrar ayni şeyi yasar. Tanımlayamadığı bir şey hedefine ulaşmasına ‘engel’ olmaktadır. Yaklaşık 48saat sonra köpekbalığı küçük baliği yemek için uğramayı bırakır. Evrensel, ‘Büyük balık küçük baliği yer.’ Kuralı islememektedir. Büyük balık depresyona girmiş gibidir. Caba harcamayı bırakmıştır. Çünkü ne yaparsa yapsın o küçük baliği yiyemeyeceğine inanmıştır. Deneyin ikinci aşamasına geçildiğinde araştırmacılar aradaki cam bölmeyi kaldırır. Artik köpekbalığı isterse küçük baliği yiyebilecektir. Önünde hiçbir engel bulunmamaktadır. Çok da açtır!
Araştırma ekibi neler olacağını beklemeye başlarlar. Şaşırma sırası bilim adamlarındadır. Çünkü köpekbalığı küçük baliği yemek için hiçbir şey yapmaz! Küçük baliği kovalayıp büyük baliğin alanına geçirirler ama yine de yemek için hiçbir hamle yapmaz.
Sonuç çok dramatiktir, büyük balık açlıktan ölmek üzere olmasına rağmen yine de küçük baliği yememiştir.
Köpekbalığı küçük baliği neden yemedi? ‘aç ama gururlu’ olduğu için mi? Bilim adamları köpekbalığının içine düştüğü ruh durumuna ‘öğrenilmiş çaresizlik’ demektedir. Öğrenilmiş çaresizlik, bir canlının defalarca denediği halde istediği sonucu alamaması durumunda, bir sonraki denemesinde basarisiz olacağını beklemesinden dolayı, deneme cesaretini kaybedip hiçbir şey yapmaması halidir.
Bu hale öğrenilmiş basarisizlik da diyebiliriz. Köpekbalığı geçmişteki denemelerinde basarisiz olunca, gelecekteki denemelerinde de basarisiz olacağını öğrenmiştir. Bu durum bize milyarlarca insanin neden basarisizlik halinde yasadığı halde basarili olmak için hiçbir şey yapmadığını açıklıyor.
Öğrenilmiş çaresizlik bir daha deneme cesaretini kaybetmektir. Sürekli basarisizlik korkusuyla hareket etmektir. Kendine olan güvenini, ‘başarabilirim’ inancını kaybetmektir.
Öğrenilmiş çaresizlik zihne takılı psikolojik bir kelepçedir
